Khả năng tài chính là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về khả năng tài chính

Khả năng tài chính (financial capability) là năng lực của cá nhân hoặc hộ gia đình trong việc quản lý, sử dụng và tối ưu hóa các nguồn lực tài chính để đạt được mục tiêu kinh tế bền vững. Khái niệm này không chỉ bao gồm kiến thức về các sản phẩm và dịch vụ tài chính, mà còn phản ánh kỹ năng lập kế hoạch, đánh giá rủi ro, ra quyết định và phản ứng linh hoạt trước biến động thị trường. Việc sở hữu khả năng tài chính cao giúp tăng cường an toàn về tài chính, giảm thiểu tình trạng nghèo đói và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của các công cụ tài chính số, khả năng tài chính trở thành một yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh cá nhân và cộng đồng. Nhiều tổ chức quốc tế như OECD/INFE và Ngân hàng Thế giới (WB) coi đây là tiêu chí quan trọng để đánh giá hiệu suất chương trình giáo dục tài chính và chính sách hỗ trợ người dân tiếp cận dịch vụ tài chính.

Khái niệm và thành phần cơ bản

Khả năng tài chính bao gồm ba thành phần chính: kiến thức tài chính, thái độ/tự tin tài chính và kỹ năng thực hành. Kiến thức tài chính đề cập đến hiểu biết về lãi suất, lạm phát, quản lý nợ, bảo hiểm và đầu tư. Thái độ và tự tin tài chính thể hiện niềm tin vào năng lực ra quyết định và khả năng kiểm soát rủi ro. Kỹ năng thực hành là khả năng lập ngân sách, tiết kiệm, sử dụng các công cụ tài chính và thích ứng với thay đổi kinh tế.

Sự kết hợp của ba thành phần này tạo nên năng lực tài chính toàn diện, cho phép cá nhân:

• Lập kế hoạch và quản lý ngân sách hàng tháng hiệu quả, cân đối thu – chi.
• Tiếp cận các sản phẩm tài chính phù hợp (tài khoản thanh toán, tín dụng, tiết kiệm, bảo hiểm).
• Đánh giá mức độ rủi ro và lựa chọn giải pháp đầu tư hoặc bảo vệ tài sản hợp lý.

Bảng tổng hợp các thành phần cơ bản của khả năng tài chính:

Thành phần	Mô tả	Ví dụ công cụ
Kiến thức tài chính	Hiểu về lãi kép, lạm phát, rủi ro tín dụng	Khóa học trực tuyến, sách chuyên khảo
Thái độ & tự tin	Niềm tin vào khả năng quản lý tài chính cá nhân	Chương trình tư vấn, hội thảo
Kỹ năng thực hành	Thực hiện ngân sách, lập kế hoạch tiết kiệm	Ứng dụng quản lý chi tiêu, bảng tính tài chính

Các chỉ số đo lường khả năng tài chính

Một số chỉ số phổ biến giúp đánh giá khả năng tài chính của cá nhân và cộng đồng bao gồm:

• Thang đo Financial Well-Being của CFPB (Consumer Financial Protection Bureau) tập trung vào cảm nhận an toàn và kiểm soát tài chính.
• Khung năng lực tài chính OECD/INFE đánh giá qua kiến thức, kỹ năng và hành vi tài chính của người trưởng thành.
• Chỉ số Global Findex của Ngân hàng Thế giới đo khả năng tiếp cận dịch vụ ngân hàng, tiết kiệm và tín dụng trên quy mô toàn cầu.

Đánh giá thường kết hợp khảo sát tự đánh giá và dữ liệu thực tế từ giao dịch tài chính, tạo ra chỉ số định lượng và định tính toàn diện. Ví dụ, Global Findex 2021 công bố rằng tỷ lệ người trưởng thành có tài khoản ngân hàng tại các nước thu nhập thấp tăng lên 71%, phản ánh sự cải thiện trong khả năng tiếp cận và quản lý tài chính cá nhân.

Bảng so sánh các chỉ số đo lường:

Chỉ số	Phương pháp đo	Phạm vi
Financial Well-Being Scale	Khảo sát tự đánh giá	Mức độ an toàn tài chính cá nhân
OECD/INFE Framework	Thang điểm kiến thức – kỹ năng – hành vi	Quốc tế, độ tuổi 15+
Global Findex	Dữ liệu giao dịch ngân hàng và khảo sát	195 quốc gia

Yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tài chính

Khả năng tài chính của mỗi cá nhân bị chi phối bởi nhiều yếu tố đa chiều, trong đó điều kiện kinh tế – xã hội đóng vai trò quyết định. Mức thu nhập, nghề nghiệp, và khả năng tiếp cận dịch vụ ngân hàng ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng quản lý và tích lũy tài sản. Những người có thu nhập ổn định thường dễ lập kế hoạch dài hạn và có dự phòng tài chính tốt hơn.

Trình độ học vấn và kinh nghiệm tài chính cũng là yếu tố quan trọng. Người được đào tạo bài bản về tài chính hoặc có kinh nghiệm quản lý ngân sách gia đình sẽ tự tin hơn trong ra quyết định đầu tư, lựa chọn sản phẩm tín dụng và bảo hiểm phù hợp. Chương trình giáo dục tài chính sớm tại trường học giúp xây dựng nền tảng kiến thức bền vững.

Các yếu tố văn hóa, giới tính và độ tuổi dẫn đến sự đa dạng trong hành vi tài chính. Nghiên cứu chỉ ra rằng phụ nữ thường thận trọng hơn trong đầu tư, trong khi thanh niên có xu hướng chấp nhận rủi ro cao hơn. Người cao tuổi có thể gặp khó khăn khi tiếp cận công nghệ tài chính mới. Vì vậy, các chính sách và chương trình hỗ trợ cần điều chỉnh theo nhóm đối tượng để nâng cao hiệu quả.

Mối quan hệ với hành vi tài chính

Khả năng tài chính và hành vi tài chính có mối liên hệ chặt chẽ: năng lực tài chính cao giúp cá nhân xây dựng thói quen tiết kiệm, chi tiêu hợp lý và đầu tư hiệu quả. Ngược lại, hành vi tài chính tích cực như đặt ngân sách, theo dõi chi tiêu, và sử dụng công cụ tự động hóa cũng góp phần nâng cao kiến thức, kỹ năng và tự tin trong quản lý tài chính. Sự tương tác hai chiều này tạo thành một vòng cải thiện liên tục, nơi kiến thức tài chính thúc đẩy hành vi tốt và hành vi tốt củng cố năng lực tài chính.

Hành vi tài chính tiêu biểu bao gồm:

• Tiết kiệm định kỳ theo tỷ lệ thu nhập;
• Đầu tư vào danh mục đa dạng và phù hợp với mục tiêu;
• Quản lý nợ thông minh: ưu tiên trả nợ có lãi suất cao;
• Sử dụng bảo hiểm để bảo vệ tài sản và thu nhập.

Các nghiên cứu cho thấy cá nhân có hành vi tài chính lành mạnh thường đạt điểm Financial Well-Being cao hơn và ít chịu áp lực tài chính trong cuộc sống hàng ngày.

Các mô hình và khung lý thuyết

Nhiều mô hình lý thuyết đã được đề xuất để giải thích và định hướng nâng cao khả năng tài chính. Mô hình ba yếu tố của Lusardi & Mitchell kết hợp kiến thức, hành vi và tự tin để phân tích hiệu quả giáo dục tài chính. Khung năng lực tài chính của CFPB (Consumer Financial Protection Bureau) tập trung vào bốn trụ cột: hiểu biết, ra quyết định, hành động và phản ánh. Lý thuyết hành vi kinh tế (behavioral economics) bổ sung khía cạnh tâm lý, giải thích các sai lệch nhận thức như thiên kiến sẵn sàng mạo hiểm quá mức hoặc tránh đầu tư mặc dù có tiềm năng sinh lời.

Ví dụ mô hình Lusardi & Mitchell:

• Kiến thức tài chính: Hiểu các khái niệm cơ bản;
• Hành vi tài chính: Thói quen tiết kiệm và đầu tư;
• Tự tin tài chính: Mức độ tin tưởng vào quyết định của bản thân.

Khung CFPB bổ sung hai bước: thực thi hành vi và đánh giá kết quả, giúp hoàn thiện chu trình học tập và hành động tài chính.

Phương pháp đánh giá và khảo sát

Để đánh giá khả năng tài chính, kết hợp phương pháp định lượng và định tính mang lại kết quả toàn diện. Khảo sát tự đánh giá qua thang Likert giúp đo lường cảm nhận và thói quen. Phỏng vấn sâu hoặc nhóm tập trung (focus groups) cung cấp góc nhìn chi tiết về động cơ và khó khăn. Bên cạnh đó, phân tích dữ liệu giao dịch ngân hàng và ví điện tử (big data) cho phép đánh giá hành vi thực tế và phát hiện mô hình chi tiêu, tiết kiệm, đầu tư.

Phương pháp	Ưu điểm	Hạn chế
Khảo sát Likert	Dễ triển khai, so sánh nhanh	Phụ thuộc vào tự đánh giá, thiếu khách quan
Phỏng vấn nhóm	Phân tích sâu, hiểu động cơ	Tốn thời gian, quy mô nhỏ
Phân tích big data	Khách quan, quy mô lớn	Yêu cầu kỹ thuật cao, bảo mật thông tin

Kết hợp đa phương pháp giúp khắc phục hạn chế từng cách tiếp cận, từ đó xây dựng chỉ số năng lực tài chính chính xác và tin cậy hơn.

Vai trò trong nâng cao phúc lợi và ổn định tài chính

Khả năng tài chính đóng vai trò then chốt trong việc tăng cường phúc lợi cá nhân và gia đình. Cá nhân có năng lực tài chính tốt thường thiết lập quỹ dự phòng khẩn cấp, giảm thiểu căng thẳng khi gặp rủi ro như mất việc hoặc chi phí y tế đột xuất. Ở quy mô cộng đồng, nâng cao năng lực tài chính góp phần giảm nghèo bền vững, thúc đẩy bao trùm tài chính và ổn định kinh tế vĩ mô.

Đối với các chính sách công, việc đánh giá năng lực tài chính giúp nhà hoạch định thiết kế chương trình hỗ trợ phù hợp: đào tạo, tư vấn, hoặc trợ cấp tiền mặt. Ví dụ, các chương trình tiết kiệm có thưởng (MMS) tại nhiều quốc gia giúp người thu nhập thấp tiếp cận kênh tiết kiệm chính thức và hình thành thói quen quản lý tiền.

Xu hướng nghiên cứu và phát triển

Công nghệ tài chính (Fintech) và trí tuệ nhân tạo đang mở ra hướng đi mới cho giáo dục và đánh giá năng lực tài chính. Các nền tảng học tập cá nhân hóa sử dụng machine learning gợi ý nội dung phù hợp dựa trên hành vi người dùng. Chatbot và trợ lý ảo hỗ trợ tư vấn tài chính 24/7, tăng cường sự tiếp cận kiến thức và kỹ năng một cách tức thì.

Nghiên cứu về tác động của đại dịch COVID-19 cũng hé lộ các yếu tố mới ảnh hưởng đến năng lực tài chính, như sự thay đổi thói quen chi tiêu trực tuyến, nhu cầu bảo hiểm sức khỏe tăng cao và rủi ro vỡ nợ. Dữ liệu toàn cầu từ nền tảng Digital Financial Services (DFS) cho thấy xu hướng chuyển đổi sang giao dịch không tiền mặt ngày càng phổ biến, đòi hỏi cập nhật khung đánh giá phù hợp với bối cảnh số hóa.

Tài liệu tham khảo

1. OECD. OECD/INFE International Survey of Adult Financial Literacy Competencies. OECD Publishing. Link
2. World Bank. The Global Findex Database 2021. World Bank. Link
3. CFPB. Financial Well-Being: The Goal of Financial Education. Consumer Financial Protection Bureau. Link
4. Lusardi, A., Mitchell, O.S. (2014). The Economic Importance of Financial Literacy: Theory and Evidence. Journal of Economic Literature.
5. Yang, L., et al. (2020). Determinants of Financial Capability: A Systematic Review. Financial Planning Review.